W czasie badań rys należy zwrócić uwagę na następujące zjawiska. Zdarza się często, że spękania tynku nie pokrywają się z pęknięciami muru i są nieco względem nich przesunięte albo spękanie tynku powstało na skutek wad technologicznych zapraw i nie ma związku z faktycznym uszkodzeniem muru. Niekiedy z kolei głębokie spękania muru bywają zatarte dawniej naniesioną dobrze zachowaną warstwą tynku. Aby ustalić dokładnie przebieg rys i spękań w częściach nośnych konstrukcji murowanych, trzeba koniecznie usunąć tynk wzdłuż zarysu pęknięć.
W przypadku, gdy liczne spękania tworzą gęstą siatkę, tynk należy usuwać z całej powierzchni badanego elementu murowanego. Przy gęstej siatce spękań tynk łatwo odpada od muru nawet przy lekkim uderzeniu młotkiem lub innym narzędziem. Zanim przystąpi się jednak do usunięcia tynku, należy przedtem stwierdzić, czy tynk nie zawiera polichromii na powierzchni lub w jego warstwie.
Jeśli na tynku są drobne i słabo widoczne rysy, a zachodzi podejrzenie, że istnieją ukryte spękania muru, dla łatwiejszego wykrycia miejsca i kierunku spękań sporządza się na ścianie prostokątną siatkę odwzorowania. W tym celu wzdłuż poziomych i pionowych linii siatki, założonych w odpowiednim odstępie (np. 1,00 m), usuwa się tynk pasmami o szerokości 10—12 cm.
Badanie rys i spękań powinno ujawnić: czy znajdują się one z jednej strony muru, czy też po obu jego stronach; czy przebiegają przez całą grubość i rozwarstwiają spoiny; czy rysy i spękania łączą się ze sobą, czy też nie mają ze sobą powiązania. Należy przy tym zwrócić uwagę na kierunek ich przebiegu i odnotowywać każdą zachodzącą zmianę.
W toku obserwacji szczególną uwagę należy zwracać na zachowanie się nalepek. Jeżeli w konstrukcjach murowanych zachodzą procesy czynne, rysy ulegają dalszemu rozwinięciu i wydłużeniu, wskutek czego nalepki pękają. Z chwilą stwierdzenia, że nalepka pękła, po sprawdzeniu, czy nie została odklejona, nalepkę pękniętą pozostawia się na miejscu, a w jej pobliżu przymocowuje nową.
Przy świeżo powstałych pęknięciach i rysach materiał odznacza się ostrymi krawędziami, jest czysty i posiada barwę naturalną. Przy rysach i pęknięciach starych krawędzie są przeważnie stępione, zaokrąglone i często zwietrzałe, a przełom materiału posiada barwę matową i jest wypełniony kurzem, pajęczyną lub innymi naleciałościami.
Na podstawie inwentaryzacji, wyników obserwacji zachowania się nalepek lub czujników oraz kierunku przebiegu spękań i rys można wstępnie ustalić przyczyny powodujące zniszczenie budowli murowanych. Wykluczając przypadki oczywiste, w których wykrycie źródła powstawania rys nie nasuwa wątpliwości, zjawiska te można przypisać dwóm przyczynom:
a) naruszeniu współpracy części wierzchniej budowli z podłożem, np. na skutek jego deformacji, osiadania, odkształceń fundamentów itp.,
b) zmianom powstałym w układzie ogniw nośnych budowli lub w ich strukturze, np. wskutek różnorodnych odkształceń i uszkodzeń elementów wywołanych przeciążeniem, niedostatecznym związaniem ścian ze stropami, odchylaniem ścian od pionu, wskutek wpływu zmian temperatury itp.
Poruszone zagadnienia same w sobie są rozległe, dlatego też w każdym przypadku powinny być bardzo szczegółowo przestudiowane. Niemniej jednak z przebiegu i zachowania się rys można wstępnie ustalić przyczyny uszkodzeń. Jeżeli rysy w ścianie biorą początek u jej podstawy i przebiegają ukośnie w ten sposób, że wydzielają odłam zarysowany parabolicznie z wierzchołkiem skierowanym ku górze ściany (obrys tworzy garb), oznaczać to może, że część budynku obwiedziona tym obrysem osiada na skutek usuwania się lub poddawania podłoża. W przypadku, gdy podobny obrys zostaje uformowany z wierzchołkiem skierowanym ku dołowi (obrys tworzy siodło), może to być oznaką osiadania skrajnych części budynku.
