Z wybitniejszych reprezentantów francuskiej myśli konserwatorskiej XIX wieku wymienić należy: Ludovica Viteta (1802—1873), Prospera Mćrimśe (1803—1870) oraz najwszechstronniej czynnego słynnego architekta i teoretyka Eugene Emmanuela Viollet-le-Duca (1814—1879), którego prace konserwatorskie i dzieła publicystyczne w zakresie zabytków architektury średniowiecznej i ich konstrukcji wywarły głęboki wpływ na kształtowanie się naukowych podstaw i metod konserwacji.
Według Viollet-le-Duca metody konserwacji powinny respektować integralność dawnych materiałów, konstrukcji i technik, zaś w zakresie formy powinny być podporządkowane sztuce epok minionych. W praktyce sprowadzało się to do restauracji zabytku w duchu jedności stylu. Viollet-le-Duc uzasadniał wyżej przytoczoną doktrynę bądź to wymogami technicznymi, bądź też potrzebą doskonalszego odtworzenia lub uzupełniania dzieła z punktu widzenia poprawności artystycznej, historycznej lub konstrukcyjnej.
Za przykładem Viollet-le-Duca również inni architekci-konserwatorzy podobnie rekonstruowali zabytki, co wywołało surową krytykę i ostre protesty teoretyków sztuki i estetów. Na tym tle (zrodziły się w dziewiętnastowiecznej Francji idee i teorie konserwatorskie często sprzeczne i błędne, które nie pozostały bez wpływu na kształtowanie się poglądów, założeń i wytycznych działania konserwatorskiego w innych krajach.
Purystyczne restauracje zabytków, modne w drugiej połowie XIX wieku, nie wytrzymały próby czasu, chociaż popierali je teoretycznymi wywodami i praktycznymi realizacjami jeszcze liczni zwolennicy zwłaszcza w Niewczech, gdzie znajdowały potężnych protektorów nawet do ostatnich czasów. Szczególnie zaangażowaną postawę wykazywali tu znani konserwatorzy Konrad Steinbrecht (1849—1923) oraz Bodo II. J. Ebhardt, który wobec głosów sprzeciwu przedkładał motywy, że przywracanie zabytkom ich kształtów pierwotnych uzasadniają zarówno warunki technicznego zabezpieczenia, jak też, co jest ważniejsze, estetyczne i emocjonalne zapotrzebowanie społeczeństwa pragnącego widzieć zabytki w dawnej postaci.
Za kierunkiem konserwacji nacechowanym większym szacunkiem dla wartości historyczno-artystyeznych zabytku bardzo silnie występowali między innymi: John Ruskin (1819-1900), Camillo Boito (1836—1914), Alois Riegl (1858—1905); Max Dvorak (1874—1921).
Ruskin w swej pracy sprzeciwiał się burzeniu zabytków i ponownemu ich odtwarzaniu w danym stylu. Potępiał on też wszelką interwencję konserwatorską w stosunku do zabytków potrzebujących opiekilia. Ten tok myślenia reprezentowali również niektórzy jego naśladowcy. Inne poglądy w kwestiach konserwatorskich wypowiadał Boito.
Boito, jeden z najwybitniejszych przedstawicieli włoskiej szkoły konserwatorskiej, architekt, znakomity teoretyk i praktyk, zdecydowanie przeciwstawiał się stylowym rekonstrukcjom Viollet-le-Duea i jego następców. Uważał on, że konserwację każdego zabytku powinno poprzedzać dokładne studium historyczne i naukowe zarówno form, jak też rozwoju konstrukcji, przy czym kardynalną zasadą konserwatorską powinno być ratowanie istniejącej substancji, a nie burzenie ‘jej. Niedopuszczalne są przy tym wszelkie samowolne przeróbki i uzupełnienia, które do złudzenia upodobniają nowe fragmenty do starych. Boito sprzeciwiał się tendencjom konserwatorskim, które zmierzając do ujednolicenia stylowego powodowały niszczenie i usunięcie cennych fragmentów wprowa-dizonych w innych epokach. Twierdził słusznie, że każdy zabytek cechuje właściwe dla niego uwarstwienie (stratygrafia), które posiada swoją historyczną i dokumentalną wartość i którą w pełni powinno się w czasie prac konserwatorskich respektować.
Idee Boito rozwinął Riegl w aspekcie historycznym. Według jego teorii przekazane nam w przeszłości dzieła architektoniczne posiadają wartości historyczne, estetyczne i użytkowe oraz oryginalną substancję przeobrażoną zarówno działalnością człowieka, jak też na skutek sił przyrody. W związku z tym w zaleceniach konserwatorskich wypowiadał się za zachowaniem zabytku w stanie zgodnym z powstałymi śladami ewolucji. Z kolei Dvofak przeciwstawiał się ewolucjonistycznemu interpretowaniu zjawisk i wszelkim rekonstrukcjom i wypowiadał się za respektowianiem substancji zabytkowej w jej pierwotnym przeznaczeniu i niefałszowanej postaci .
