Po drugiej wojnie światowej doniosłe znaczenie dla skrystalizowania kierunków działania w dziedzinie konserwacji i ochrony zabytków miała ogólnopolska konferencja historyków sztuki w Krakowie, która odbyła się w końcu sierpnia 1945 r.
Wpisanie zabytków do rejestru odbywa się z urzędu, względnie na wniosek zainteresowanych instytucji, właścicieli lub użytkowników.
O wpisaniu do rejestru decydują faktyczne wartości obiektu pod względem historycznym, naukowym lub artystycznym. Decyzję w tej sprawie podejmuje konserwator na podstawie badań stanu zachowania obiektu oraz odpowiednio sporządzonej dokumentacji (orzeczenia) wartości zabytkowych, które opracowuje się indywidualnie dla każdego obiektu(l,n). Obiekt wpisany do rejestru, jako pamiątka przeszłości, podlega ochronie prawnej i może być użytkowany wyłącznie w sposób zgodny z zasadami opieki nad zabytkami i w sposób odpowiadający jego wartości zabytkowej.
Konserwator może wpisać do rejestru każdy obiekt, który uzna za godny zachowania z uwagi na jego wartość naukową, historyczną lub artystyczną. Decyzje o wpisaniu do rejestru obiektu może wydać także Minister Kultury i Sztuki.
Prowadzenie rejestru zabytków ma na celu uświadomienie użytkowników o charakterze zabytkowym obiektu (przedmiotu) oraz płynących z tego konsekwencjach w razie nieprzestrzegania przepisów prawnych.
Jeżeli zabytek utracił swoją wartość zabytkową, np. na skutek całkowitego zniszczenia, co może się zdarzyć z różnych przyczyn (wojna, pożar, powódź, ruchy tektoniczne ziemi, działanie czasu itp.), albo wskutek zdyskwalifikowania go wobec nowych ustaleń naukowych (np. jeśli okaże się, że mury nie są oryginalne średniowieczne, a pochodzą z czasów współczesnych lub stanowią falsyfikat itp.) — zabytek zostaje skreślony z rejestru. Decyzje o skreśleniu podejmuje tylko minister, zwykle po wysłuchaniu opinii właściwego organu doradczego.
Oprócz rejestru zabytków na szczeblu wojewódzkim, w skali państwa jest prowadzona centralna ewidencja zabytków.
Działalność w zakresie opieki prawnej nad zabytkami upowszechnia się również na polu międzynarodowym.
Inicjatywy współpracy międzynarodowej były podejmowane już w ubiegłym stuleciu. Doprowadziły one do zwołania przy końcu XIX w. szeregu konferencji i kongresów, z udziałem wybitnych uczonych i praktyków, którzy w oparciu o wyniki badań naukowych i doświadczeń praktycznych sformułowali zasady opieki nad zabytkami, wytyczne dla pracy konserwatorskiej i inne. Dążenia i wysiłki organizacji międzynarodowych zmierzały również do uregulowania aktów prawnych w zakresie skutecznej ochrony od zagłady i zniszczenia zabytków na wypadek konfliktów wojennych. W ten sposób powstał w roku 1907 „Regulamin Praw i Zwyczajów Wojny Ludowej” z IV Konwencji Haskiej. Konwencja ta obowiązywała zarówno podczas pierwszej (1914-—1918), jak i drugiej wojny światowej (1939—1945). Jak wiemy z własnych doświadczeń, konwencja ta nie odegrała istotniejszej roli.
W okresie międzywojennym do ważnych zaliczyć należy Ateńską Konferencję Konserwatorów w 1931 r., na której sprecyzowano tzw. „Kartę Ateńską Konserwacji Zabytków”, ujmującą w szerokim zakresie podstawowe zasady konserwacji dóbr kulturalnych. Dokument ten po raz pierwszy został przyjęty w ruchu międzynarodowym, co przyczyniło się do pogłębienia teoretycznego i praktycznego działania w bardzo złożonej i zróżnicowanej problematyce konserwatorskiej różnych narodów.
